po

Avañe'ẽ

Tero

Po ha'e peteî tèra heìsèva heta mba'e: papy rèra, ñande rete pehenge, ñeMbyesaraieta ha tembiporu. Avei peteî ñemoMýî, peteî apopy ja japòva ñande retèrehe: upevarehe, ko ñemomýi rèra ha'e Apopy'e ("verbo") - Ojeiporu Mbo'epype, Ñe'etèva oñembohasahagua pe España ñe'e "verbo".-

Ñande rete pehengue

Po ha'e Tete Pehengue oÏva ñande Jyva Apýpe. JaReko moköi Po: po Asu ha po Akatúa. ÑandePópe ja Reko ñandeKuä,ñande Pyapy (muñeca) ha ñande poMbyte. Po avei ha'e Téra ojeiPurúva jaiPapa haggua.

• Ajapò che Pòreheve - lo hice con mis manos

• che Po akatùa - mi mano derecha,

• Nde poAsùpe emoMýî pe tukumbo - mueve esa soga con tu mano izquierda

• "Aníke nde Pò aKatùa oikuàa nde Po Asu ojapòva" - Aravia pegua ñe'enga -

(Que tu mano deecha no sepa lo que hace tu mano izquierda) -Proverbio àrabe -

Matemátikape

*Pó (5), jeiPapahápe, he'ise oñemboHasava  "cinco" EpañaÑe'eme. Upéva oiKo, ñande po ha'ehaguére pe tembiporu oiPurúva 

ijYpýpe ñandeYpykuéra oiPapa haggua.

• Ha'ekuéra oiPuru umi Kuä jaRekóva ñandePópe oiPapa haggua. Upévarehe, Po ha'e pe "papy" réra oïva "irundy" riré (4+1 = 5).

• Ko Papy upéicha oñembohéra "po", ja rekohagguére 5 kuä peteï ñande pópe. Ko jeiPapa Réra, ña momba'e va'erä, ha'e haguére Guarani jeiPapa Terekua.-

• Ymaguive, oijeiKuaáma va'ekue, Guaranikuéra oiPapahá kóicha: 1=peteï; 2=mokóï: 3=mbohapy; 4=irundy ha 5=po. H hetave ko'âgui.-

• Ou guive pe Konkista europea, oKañy Guarani Arandu jeiPapá reheguava, ha oje'e upeicha, ha'ekuéra ndoiKuáai mba'eichapa ojeiPapa irundy terä po papy rire. Upeicha, heta karai arandu kuéra upeirire, oñeha'ä oheka mba'eichaitépa opapava'ekue guaranikuéra.

• SISTEMA METRIKO DESIMAL": heta karai arandu oñeha'ä kuri omoÏ Guaranime pe Sistema metriko desimal omoñepyruva'ekue Revolución Francesa ha omyasáI opa ko Arapy tetärehe, ikatuhaggua opáva tekovekuéra opa Tetäme oipapá peteïcha. Ko sistema metriko desimal ojeipuru agga oparupive.

• Upeicha ja hecháta, karaikuéra Guasch, Jover Peralta, Tomas Osuna, ha Eduardo Saguier, oñeha'ä - heta ambue karai avei oñe'ha'a upévape - omoïvo peteÏ jeiPapaKuaa Pyahu guaraníme, ikatuhagguaicha jaike pe Arapypavë jeipapa rekópe ha'eva pe "Sistema métrico decimal".

• Agga ojeipuru Paraguaipe, Karai Decoud-Larrosa jeipapa téra ha jeipapa rembiapokuéra téra. Hembiapo niko ojoguaiterei Karai Guasch ha karai Saguier sistema kuérape, oikoraëva'ekue,: ha'ekuéra oikoe ojuehegui mba'eichapepa opemboHérata umi "multiplo" kuérante.

• Hapópe, Saguier ha Guasch, oipurú pe guaraniete jeipapa-rupa ha'eva peteï,mokoï, mbohapy, irundy, po. Decoud Larrosa upeicha avei.-
• Po ári, oñemboja jey peteï,mokói, mbohapy irundy, ha upéicha, ña guahemeve 10 peve ("pa"peve).-

• Upeicha ja reko 6 =po+petei = poteï; 7 = pokóï (5 +2), 8 = poapy (5+3); 9= porundy (5+4) ha 10 = pa. Ko'aguive, jaguata he'iháicha sistema Métrico Decimal. Sa=100, su=1000 Sua= 1.000.000 .-

• (A.Jover Peralta ha Tomas Osuna oikuaauka "Ñe'engueryrùpe", peteï "sistema de base 20", koa ha'e "vigesimal")
• (Chiriguano kuéra jeipapa pe juhúta "Enciclpedia de las Ciencias Naturales y conocimientos Paraguayos" ojapova'ekue Dr.Carlos Gatti)

*"SOROBAN", "SUNPAN" HA "NEPOHUALTZINZIN" :Ñemañaporäme, ko'a sistema kuéra omyesaká porä, ndai jaikotevehái hetave téra umi ñande ypykuéra oipurúva'ekue ymaiteguivema. Ja jeporekáramo umi Jeipapaha tembiporu ymaveguava, ja juhu pe China Papaha herava "Sunpán" ha Japonpegua Papahá héraba "soroban". (Ikatu peheka ko'ä ko Internet Ñandutipe, España ñe'eme pe hekaro "abaco" pe)

• Ko Avano'ömba, hérava "humanidad" España ñe'eme, oiKuaa oïha heta "base de numeración" (jepapa rapo mohendakatu jaipapahaggua, terâ Jeipapa ApykaYpy) heta tekovetýpe, ymaveguareve voi. Oi "base" 4, 5,6,7,8,20,18, ojeipurumava'ekue. Ágga voi ko'a Komputadora kuéra oiPuru mokoi Papynte: 0 ha 1. Ko sistema, ipu'akáva ko'a mba'epyahuetá ha'eva Ággagua Ciencia ha Komunikasión rembiporu katupyry, oipuru moköi papaynte (mokói númeronte,cífrante, 0 ha 1 nte). Mayakuéra, oipuru 18 terä 20 oipapahaggua.

• Ña ñemoinge jeyrö Guarani jeipapa Pyahupe, ha'e peteï "soroban" ñamboguatáva ñande akäme ñandeKü rehae:

• PE SOROBAN NIKO OREKO IRUNDY AKYTÄ PETEÏ YVYRA'I ASÚGOTO HA PETEÏ AKYTA AKATUÁGOTO. HA "SOROBAN" PE OJEIPAPA OJEIPAPAHÁICHA GUARANIME. Ha "soroban" pe ikatu jajapo opa jeipapa rembiapo, ta ha'e ha'eva.

• Pe Maya papaha, herava Nepohual-Tzin-Tzin, oreko irundy akyta asugoto ha mbohapy akytä akatuágoto. Sunpan Chinqpegua orekó PO akytä asúgoto ha mokói akatuágoto.

• JaHecha upeicha, IRUNDY ha'eha pe "BASE" terä "MATRIZ" (APYKÁ) ojeipurúva heta Tekovety iñArandu-Pavëvape, oiKuaavakue Mbyjakuaa (Astronomía) ,AraJehasa papaKuaa (calendario) ha JeiPapangatu (Cáculo matemàtico) opamba'epe.-

• Pe oje'E méméva jepi, "guaranikuéra ndoiPapa-kuaaiha irundy terä po ári", omboJapu pe Tupikuéra jeipapa rembiporu hérava "PAPASÄ".

• Ko téra he'Ise "cien" (100) España ñe'eme.

• Ha avei pe tembiporu, ha'eva peteï tukumbó orekóva Akytä jaiPapahaggua. Agga, ko tembiporu, ojeipuruguiteri Okaragua Rembiapópe, hérava Korriente, Urugay, ha Paraguaype "cuenta-ganado" icha. (guaranime kòa he'ise: Mymba papaha)

• Tupikuéra orekóramo raka'e ko tembiporú, hasyeterei Guaranikuéra ndo ReikÓivo tembiporu upeichaguáva.

• Opyta peteï téra guaraníme, "Papaetambo'erä", oMoMba'eté va'ekue karai Moises Bertoni, ha oñemboHasa pe tera, "calendario"icha España ñe'eme. ÑEMAÑApORÄME, niko ha'eva'ekue peteï Papaha-tembiporu Karakatú jaiPapa haggua opa mba'e Hasyvéva.

• Ñambyasáramo Hekopete España ñe'eme ko "papa-eta-mbo'erä", kóa he'ise "instrumento para enseñar cuentas largas o complicadas, para contar mucho, grandes cantidades", nda ha'ei katuete "calendario", jeperö iKatu ojeiPuru ojeiPapa Araeta.-(pe Hecha Internetpe "Abaco Maya napohualtzintzin", terä pe heka "abaco" pe).

• "SOROBAN" JAPONPEGUA JAIPURUVA'ERÄ ÑAMBO'EHAGGUA GUARANI JEIPAPA, HA AVEI, ÑANDE KATUPYRYVE HAGGUA JEIPAPANGATÚPE (CÁLCULOPE). Guarani térakuéra, omyesakä poräve ko Papaha hekopete.

• Japon ñe'e, jepéramo ojapo pe tembiporu guasuete, ha'eva matemátiko kuera pegguara pe Papaha ikatupyryvéva opávagui -pópeguáva akytäreheve-, ndoi purúi ñande guarani Papa-Rembiapo-Tera oHóva voi Irundy-rundy rupi. Ha'ekuéra oreko tera oiKoéva ojuehegui oHechaka'ÿva pe i"base". Guaraníme katu hesakä porä pe mba'e.-

Myi

Apopy'e - Pó haè peteî Apopy jajapòva ñande Retéreheve. upevarehe ha'e avei, pe Apopy Réra -

Mýî ha'e pe jeguerova jajapòva petei Tendàpe terâ àrarehe: Po ha'e pe MýÛ oikòva ja hupytyhagua yvateve, 

terâ ja guejyve haggua terâ jaha mombyryve hagua.

Nda ha'e petei Myî syryry asy ni mbeguekatuhàpe. Ha'e katu peteî ñemombò yvate goto, ygw`ygoto terâ ja jegueroja pukuve haggua tenondèvo tera tapykuèvo, tera ijykègoto. ikatu jaJapò ñande retè reheve yvatevèvo, terâ tenondevèvo, tera ykègoto, tera tapykuèvo.

Ikatu aveijaPo igwyvègoto,ja jepoihàicha `Ype, tera petei Yvyra Rakàgui. Jaiporu jepi ko ñemoMyi, jaHasa haggua petei mba'e àri ombotyva ñande rape, yvykua, ñanda terä ambueichagua tape mbotyha oîva.

Apopy'e "po" Ñembova: ("Ñe'etèva mosusÛ")

ikatu avei ja'e: apopy'ehára mbova , terâ apopy'e apoha moî , terâ apopy'e mbojàra,ikatuha^gua ñamboheskâ mba'epa he'ise pe Ñe'êpyahu "Ñe'etéva Mosusû" oipurúva'ekue Karai Prof. R.Decoud Larrosa, ha ojeipurú meméva a^ga Mbo'ehápe jepiverôguáicha Paraguáipe.-

• aPO,
• rePo,
• Ha'e oPo
• jaPo
• roPo
• pePo
• Ha'ekuèra oPo
• oPo Hikuài

Ñembyesarai

Olimpiko: Po Yvateve (salto alto), Po pukuve (salto largo).

Mita ñembyesarai:

mitanguera opo petei tukumbo àri. Pe tukumbo oñembojere mokoi mitareheve, ha oha'ava hina, opo va'era pe tukumbo jere àri.

Ñembyesarai Jeguaka Ypeguà:

(salto ornamental): Jepo petei Yvyrape-Yvategui hèrava "trampolìn" (jepoha) españa ñe'eme.- Kuña ha Kuimba'e opova'erä pe Yvyrape yvatègui `ypeve terâ opova'erâ Jepohagui Ypeve

Tembiporu

Mongui'irâ, mohu'ûrâ, mboperâ/ mongu'iha,mbohu'ûha, mbopeha

Tembiporu ojeipuruva angu'ape oñembosa'ihagua tembi'u. Hèra avei "avatiSokà " (pisón para el maiz). Ko avatisokàreheve, ñainupa avati ovo'yva oiva angu'ape ha ña mongu'i jahàvo.-Oga apòpe ojeipuru Yvysoka(pison para el terreno); Heseve umi yvy sarambi rei, oñemyaky ha ñembotambotàpe, ojejopyasyve, ikatuhaguaihcha imbareteve.-

Ñembohasaha ambue ñe'ẽme

• Ingyaterrañe'ẽ: hand-five-
• Karaiñe'ẽ: mano- cinco saltar salto herramienta trituradora: mano de mortero, pison, compactador manual, trituradora manualf
• Vrasiuñe'ẽ: mão-cinco f